vaktiniz varsa eğer okuyun derim, büyük resmi görme kursu gibi gelebilir ama düzeni tam da buna uygun olarak işletiyorlar. yazının da eksiği parayı kriptoya koyanlar aslında sadece parayı buharlaştırmıyor, kendileri büyük oyuncular oldukları için gerekli zamanda tetikleyip paranın daha da az elde toplanmasını sağlıyorlar:

"yazinin basindan disclaimer vereyim de begenmeyen okumasin. bu yazida kripto paralar dandiktir, yatirim yapilmaz vs demiyorum ya da yine herhangi bir trade durumu icin bir gorus bildirmiyorum. benim nezdimde grafigi olan her seyin spekulasyonu yapilir, spekulasyonu olan her sey de dogal olarak trade edilir. bunu bastan bir soyleyeyim. bunlarin yani sira bu yazida kripto paralara finansal varliklar ya da degis tokusu yapilan metalar olarak halihazirdaki sistemin neresine plug edecegiz ya da etmeliyiz bu konu hakkinda bir seyler soylemek amacindayim. bunun icin de oncelikle bazi temel bilgileri vermek zorundayim. kripto paralar ile ilgili kisma gelince oraya bir baslik atacagim. ekonomi bilgisi kuvvetli olanlar direkt o kisimdan baslayabilirler.

oncelikle kisa bir finans sistemi hakkinda bilgi vermek gerekiyor. kredi sisteminde (kapitalist sistem degil bakin buraya dikkat) para iki sekilde yaratilir. birincisi (abd icin konusuyoruz, cunku orasi bugun dunya'nin finans merkezi, londra ile birlikte) fed para yaratir, fakat bu para anlamsiz bir rakamlar butunudur, amerikan hazinesi de tahvil yaratir, bu tahviller ile olusturulan para degis tokus edilir dolayisiyla para uretilmis olur. bu para daha sonra her turlu ekonomik aktivitenin yakiti olacaktir. parasiz olmaz cunku. ikinci bir para yaratma yolu da bana kalirsa en onemlisi bu bankacilik ile olur. bu da soyledir: bir ihtiyac sahibi bankaya gider ve kredi ister. banka bakar bu musteri kredibilitesi bu krediyi almasi icin denk mi diye, eger denktir kanaati olusursa kredi cikartilir. bu da aslinda anlamsiz bir rakamlar butunudur fakat musteri, yani krediyi alan, kreditorun bu anlamsiz rakamlar butununu kendi imzasi ile bir anda anlamli bir para haline getirir. gider o para ile araba alir, ev alir vs. gercek bir malin karsiligi odenmis olur. para bu sekilde yaratilir gunumuz finans sisteminde. bankalarin zorunlu karsilik denen oranlari uyarinca bu da 10 kat ya da 20 kat arasinda degisir, ellerindeki mevduata karsilik bu oranlarda kredi dagitma haklari vardir. yani bir nevi her banka aslinda para basar. cunku bankadan yaratilan paranin kredibilitesi vardir.

fakat bu iki para yaratma olayinin arasinda ciddi bir fark var. bu da soyle oluyor: bankada yaratilan para daha saglam bir para cunku en azindan %5 ya da %10 da olsa bir karsiligi var. fakat merkez bankasindan yaratilan paranin hicbir karsiligi yok. yani bankadaki para aslinda sanki var olan bir havuzun eksilen suyunu yenilemek/yerine koymak gibi calisirken, merkez bankasinda yaratilan para direkt olarak havuzu genisletmek gibi oluyor. dolayisiyla fazla para bir anda var olan mallar ile doldurulamadigindan enflasyona sebep oluyor. yani oluyor idi. bunun karsisinda da elina fazladan para gecen insanin yaptigi, normalde yapmayacagi hareketler var bunlardan da bahsetmek gerekiyor simdi.

richard thaler, 2017 ekonomi nobel odulunu almis bir ekonomist, university of chicago booth school of business da behavioural economics profesoru. davranissal ekonomi yani. kendisinin verdigi basit bir ornek ile yavas yavas kripto para hikayesine gececegiz. soyle bir senaryo ciziyor dick thaler: bir kari koca, bir golde balik tutuyorlar ve tuttuklari baliklari bir havayolu sirketi ile evlerine gonderiyorlar. fakat kargolari kayboluyor ve havayolu sirketi de bu kayiplari icin cifte 300 dolarlik bir odeme yapiyorlar. bu kari koca da gidiyor bu 300 dolarin 225 dolari ile pahali bir restoranda bir aksam yemegi yiyor. fakat bu cift hayatlarinda daha once hic bu kadar para harcamamislardir bir aksam yemegi icin. dick thaler'e gore gore fungibility yani herhangi bir 100 dolarlik bir banknotun baska bir 100 dolarlik bir banknottan farkli bir degere ve anlama sahip olmamasi, dolayisiyla bu degere karsilik gelen herhangi bir mal ya da hizmet ile herhangi bir 100 dolarlik bir banknotun degis tokus edilmesi prensibi bu senaryoda cignenmistir (bu cift icin) cunku 300 dolar 'yemek' ve 'windfall gain' (bir nevi damdan dusen kazanc) hesaplarina yazilmistir. eger bu cift yeni yilda bonus olarak 150'ser dolar almis olsalardi, bu yemege gitmis olmazlardi.

kisacasi paranin arkasinda emek olmadigi zaman burada emek derken sosyalist zihnityetin bahsettigi emek degil, karsiligi olan emek, vazifelendirilmis emek, o paranin da anlami olmuyor insanlar icin. bir nevi tersine enflasyon gibi calisiyor. yani bir markete gittiniz ve nedense mallar ucuzlamis. siz o alisveris icin 200 dolar ayirmistiniz fakat hesap 150 dolar tuttu. insan o 50 dolari direkt baska bir is icin harciyor. boyle bir davranis paterni soz konusu.

kripto paralar

simdi yavas yavas yaklasiyoruz olaya. 2008 sub-prime crisis denen, mortgage krizi sonrasi bernanke manyakca bir parasal genislemeye gitti. bu finansal krizi de aslinda olabildigince az hasarla atlatilmasina olanak sagladi. bunun benzeri de simdi covid-19 pandemisi ile yasaniyor. bunun da yani sira kuresel isinma konusu var. ozellikle kuresel isinma konularina abd'nin 100 trilyon dolar harcayacagini onceden bahsetmistik. harcayacak da hangi 100 trilyon dolari harcayacak? daha boyle bir para kazanilmadi abd tarafindan. bu para mecburen yaratilmak zorunda. sonrasinda gorevini ifa ettikten sonra yani buharlastirilmasi lazim. bu buharlastirma islemi simdiye kadar borsalarda yapiliyordu. fakat borsalarin aldigi hasar daha sonrasinda tekrardan bir parasal genisleme ihtiyacini doguruyordu. zaten kapitalist sistemde 7 yilda bir kriz olur denmesinin sebebi de aslinda bu. yani parasal genisleme borsalarin dusuk seyrini engellemek icin yapilir, borsalar siser, para daha da bollasir, tam enflasyon baslayacakken borsalarda bu para tekrardan buharlastirilir. peki borsalari neden ayakta tutmak zorundayiz? o da iste gelecek icin. gelecege para tasimanin baska bir yolu henuz yok. paranin felsefedinden cikip da daha gundelik kullanimina gelirsek, emeklilik maaslarinin odenebilmesi icin bu fonlarin daima kar etmeleri gerekiyor.

e peki parasal genisleme yapildi fakat borsalarin dusmemesini istiyoruz, ote yandan da biraz para buharlastirmak gerekiyor. ne yapacagiz? dunya'da baska bir meta yok ki. yani altin piyasasinda para buharlastiramazsiniz cunku altinin karsiligi kendisi var. her ne kadar kagit altin da olsa yine de bir sekilde var. bunu hicbir emtia ile yapamazsiniz. para buharlastirmak demek oyle bir sey olacak ki degeri cop degerine inecek ve kimse "cok ucuz bunu alayim ben zaten ihtiyacim da vardi" diyemeyecek. buna en guzel karsilik bulan sey ta daaa kripto paralar.

daha bir gorunur kilmak gerekirse, bilancosu genislemis bir merkez bankasi, bir suru para, piyasa dagildi ve oraya buraya girdi. borsalara girdi, kripto para piyasalarinda da hareketler olmaya basliyor, fiyatlar cosuyor filan, o pahali coinleri birileri alacak ve orada 1 gunde %80 deger kabina ugratip bir anda sistemden 1 trilyon dolar buharlastirmak cok mumkun. ustune ustluk eger bu sefer kripto paralara yeniden bir 2 trilyon dolar daha girerse, dibin dibi yok ki bir %80 dusus ile daha 1 trilyon dolar daha silmek cok mumkun. buna karsilik, kripto paralarda bu sefer cikacak kargasada para daha guvenli bir liman olan emtialara ya da hatta belki tahvillere bile geri donebilir. isin bu tarafi ile ilgilenmiyoruz. onemli olan para buharlastiracak yer bulmakti ve bunun borsalar oldugu durumunda emeklilik fonlari zarar goruyordu. kripto paralar oldugu senaryoda ise kim zarar gorecek? hickimse! neden hickimse?

geliyoruz iste burada richard thaler'in ekonomi nobel'i almasina sebep olan calismasina. para havadan gelince insan onu harcamakta ve hatta kaybetmekte bir beis gormuyor. o paranin varligi ya da bir aralar bir anligina var olmuslugu ekonomi icerisinde vasfini gorup cekilmesi ise cok onemli. o parayi bir z kusagi temsilcisi diyelim ha harcamis ha kripto para borsasinda 20'ye katlayip daha sonra kaybetmis hicbir anlami yok o kisi icin. fakat ekonomi icin anlami var cunku o transaction ile birileri o parayi tedavule sokup araba aliyor, elma aliyor ya da bagis yapiyor. daha sonra o para yok ediliyor.

kisacasi kripto paralar varlik saklamak icin degil aslinda para buharlastirmak icin yaratilmis bir yeni finansal cop kutusu olabilir. hatta cok da islevsel. cunku daha oncesinde paranin tedavulden cikisi ancak asiri dusuk likidite mallar ile mumkundu. yani nedir bunlar, akla ilk geleni toprak. biri calisti emek emek kazandi para ve gitti o parayla kus ucmayan bir yerden toprak aldi. iste o para aslinda o topraga alici bulunana kadar buharlastirilmis olur. baska turlu para buharlastirmanin da bir yolu yoktur aslinda fakat buna ihtiyac oldugu da kesin. klasik borsalar bu is icin cok riskli cunku insanligin gelecekte ihtiyac duydugu para burada zaten. bunun icin bu kripto para borsalari iyi islev gorur bir nitelige sahip.

burada denklemi tamamlayacak seye geliyor sira: fazla para olan ortamda insanlarin gelecekteki enflasyondan korunmak icin yaptiklari diger bir davranissal aksiyon daha vardir: o da parayi harcamak. iste tam da bu yuzden aslinda, insanlar o korktuklari enflasyon dalgasini kendileri baslatir. buna genel tabirde "talep enflasyonu" deniyor. iste bu talep enflasyonunu yok etmek icin dogal karsilik iki seyde var. birincisini yukarida soyledik, parayi kismak, azaltmak. para az olursa insanlar saklama egiliminde oluyor, para cok olursa da harcama. bu zaten cepte. bir de bunu arz ile dengeleme yontemi var. bu da arzi arttirarak mallarin degerlenmesini engelleme yoluna gitmek olabilir. bu da aslinda tersten bir maliyet enflasyonudur. yani deflasyondur. bunun da iki unsuru var, birincisi, ileri teknoloji ile bir malin maliyetini azaltmak, ikincisi de ucu isgucu kullanmak. dunya cin'in sahneye cikisindan bu yana ucuz isciligin nimetlerinden cok guzel faydalandi. bunun yani sira kuresel ticaret bunu destekledi. simdi de yuksek teknoloji sayesinde maliyetler dusuyor. dolayisiyla mallar ucuz, zaten deflasyon bu demek. ekonomistler nedense bu deflasyonu cok kotu bir sey olarak gorurler ama ben bunu anlamiyorum bir tuketici olarak. cunku gecen sene aldigim bir malin fiyatinin rekabet dolayisiyla dusmesi cok guzel bir sey. hatta parayi daha degerli kiliyor cunk kazanilan paradaki akil ve teknoloji orani artiyor.

iste bu enflasyonu engelleyen unsurlardan biri olarak ucuz isgucu ve yuksek teknoloji, ortalikta dolanan fazla paranin ortadan kaldirilmasi en sorunsuz sekilde kripto para piyasalarinda mumkun. bunun canli ornegi de turkiye'de thodex ile dolandirilan insanlarin kuzu kuzu yerlerinde oturmalarini da ornek verebiliriz. kimse sesini cikarip da nerede benim param demedi. cunku orada yazan paraya gercekten para olarak bir deger vermiyordu. fakat o gercek paraydi. o para ile ev araba almak, evi tadilata sokmak ya da bir tatile cikmak mumkundu fakat bunun yerine orada buharlasti para ve kimse de bir numayise kalkismadi. bunun aynisi kripto paralarda da yasandigi zaman (aynisi derken dolandiricilik degil, fiyatlarin asiri dusup paranin buharlasmasi) cok basit bir sekilde "e ciddi bir dusus bekleniyordu" denip gecilmesine olanak sagliyor. bunun aynisini hisse senedi piyasalarinda yapmak mumkun degil cunku o hisse senedinin arkadasinda cayir cayir calisan bir fabrika, bir sirket bir ticari muessese var. o fabrika ya da sirket orada durdugu surece o hissenin degeri oyle bir anda onda bir fiyata dusmez, dusemez."

https://eksisozluk.com/entry/122882368